آینده‌نگاری توسعه برنامه‌ریزی محلی سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد سناریونویسی موردمطالعه: استان آذربایجان شرقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی ، دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه، تبریز، ایـران

2 گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایـران

چکیده

هدف: از جنبه موضوعی، برنامه‌ریزی توسعه محلی سکونتگاه‌های روستایی رویکردی مؤثر به‌ویژه از نظر تخصیص پایدار منابع در منطقه است که می‌تواند هدف نهایی آینده‌ای خوشایند باشد. چنین برنامه‌ریزی توسعه بایستی از طریق دستیابی به نتایج مطلوب از دیدگاه همه ذی‌نفعان فضایی منطقه نمایان شود. از جنبه روش‌شناسی نیز تحقیقات مختلف اغلب در پاسخ به چالش‌های نوظهور انجام می‌شود. برای روشن شدن این شکاف مسئله از دو جنبه موضوعی و روش‌شناختی، تحقیق حاضر به سناریوپردازی برنامه‌ریزی محلی روستایی در استان آذربایجان شرقی پرداخته است.
روش و داده: روش پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی بوده و به لحاظ ماهیت و گردآوری اطلاعات از نوع توصیفی - تحلیلی و بر مبنای ماهیت داده‌ها ترکیبی و مبتنی بر سناریونگاری است. گروه مصاحبه متشکل از ۳۰ نفر از کارشناسان و اساتید دانشگاهی رشته‌های مرتبط است. از نرم‌افزار سناریوویزارد برای استخراج سناریوها در سه سطح احتمال سازگار، قوی و ضعیف استفاده شد.
یافته‌ها: تعداد یک سناریو قوی، ۱۶۷۵ سناریو ضعیف و ۲۶ سناریو با سازگاری بالا استخراج شد. هر کدام از سناریوهای سازگار در سه سطح احتمال مطلوب، ایستا و بحرانی نمایش داده شدند.
نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج تحقیق، سناریو «ترغیب حکمروایی محلی از طریق مشارکت مردمی و تقویت روابط و مناسبات کارآمد اجتماعی، اقتصادی واحدهای سکونتگاهی منظومه به لحاظ درونی و بین سکونتگاهی و برونی و بین منظومه‌ای» به عنوان اولین سناریو سازگار شناسایی شد که سازگار و با وجه مثبت و امیدوارکننده است. «عدم مشارکت قابل‌توجه مردم، نهادهای مردمی و مؤسسات غیردولتی در برنامه‌ریزی محلی» به‌عنوان سناریو سازگار بعدی، نشان‌دهنده نبود نقش ذی‌نفعان و یا دست‌کم نقش کم‌رنگ مردم و نهادهای غیردولتی در طرح‌ها و برنامه‌های محلی روستایی در آینده است. «عدم توجه اساسی به نقش شهرهای میانی در توسعه محلی روستایی» به‌عنوان سومین سناریوی سازگار برای آینده برنامه‌ریزی محلی سکونتگاه‌های روستایی استان آذربایجان شرقی شناسایی شد.
نوآوری، کاربرد نتایج: تلاش برای پر کردن شکاف تحقیق هم از منظر نقد پیشینه  و همه از جنبه روش‌شناختی در راستای ارائه سناریو‌(ها)‌ی استوار برای آینده برنامه‌ریزی محلی از دیدگاه همه ذی‌نفعان فضایی منطقه، نوآوری تحقیق حاضر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Foresight of the development of local planning of rural settlements with the approach of scenario planning Case study: East Azerbaijan province

نویسندگان [English]

  • AGHIL KHALEGHI 1
  • Mohammadreza Pourmohammadi 2
1 Department of Geography and Rural Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University, Tabriz, Iran
2 Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, Tabriz University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Aim: Planning the local development of rural communities is an effective technique, particularly for sustainable resource allocation, which might be the end objective of a happy future. Development planning should achieve intended goals from the perspective of all regional spatial stakeholders. Methodologies vary in response to new issues. Scenario writing of rural local planning in East Azerbaijan province was used to fill the study gap from two subject and methodological perspectives.
Material & Method: The method of the present research is applied, descriptive-analytical, and mixed in terms of purpose, nature, and collection of information, respectively. Also, it is based on scenario planning. The panel consists of 30 experts and university professors in related fields. Scenario Wizard software extracted scenarios at three levels of consistent, strong, and weak probability.
Finding:  One strong scenario, 1675 weak scenarios, and 26 highly compatible scenarios were extracted. Each compatible scenario was displayed at three optimal, static, and critical probability levels.
Conclusion: The scenario "encouraging local governance through popular participation" was identified as the first compatible scenario, which is positive and promising. "The lack of significant participation of people and non-governmental institutions in local planning," as the next consistent scenario, indicates the absence of stakeholders or at least the weak role of people in rural planning in the future. "Basic lack of attention to the role of intermediate cities" was identified as the third consistent scenario.
Innovation: Filling the research gap from the point of view of background criticism and all from the methodological aspect to provide stable scenario(s) for the future of local planning from the point of view of spatial stakeholders.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Strategic foresight
  • local planning
  • scenario planning
  • development plans
  • East Azerbaijan
اسلاتر، ریچارد (1395). اصل آینده‌نگاری، بازسازی و احیای فرهنگی در قرن بیست و یکم، مترجمین: سهیل سلیمان‌زاده، عبدالمجید کرامت زاده، تهران: انتشارات مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‌پژوهی و علوم و فناوری.
اشنویی نوش‌آبادی، امیر و محمدابراهیمی، مهشید (1400). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر زیست پذیری شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: شهر کاشان)، جغرافیا و برنامه‌ریزی، 25(76): 27-41. https://dx.doi.org/10.22034/gp.2021.13132
امیدی شاه‌آباد، امید؛ بدری، سیدعلی؛ زالی، نادر و رضوانی، محمدرضا (1398). تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر شکل‌دهی الگوی آمایش فضاهای روستایی با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعه موردی: استان لرستان)، پژوهش‌های روستایی، 1 (37): 113- 92. https://doi.org/10.22059/jrur.2018.217086.993
آزاد ارمکی، تقی، جلایی پور، حمیدرضا و دلپسند، کامل (1397). کارگزاران توسعه محلی: تحلیل جامعه‌شناختی نیروهای مؤثر در توسعه منطقه مرزی پیرانشهر، توسعه محلی (روستائی-شهری)، 10 (1): 1-28. https://doi.org/10.22059/jrd.2018.68405
بل، وندل (1395). مبانی آینده‌پژوهی، ترجمه: مصطفی تقوی و محسن محقق، تهران: انتشارات موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
بهزادی، صدیقه؛ رهنما، محمدرحیم؛ جوان، جعفر و عنابستانی، علی‌اکبر (1401). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه‌ی گردشگری با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعه‌ی موردی: استان یزد)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 9(33): 52-37. http://journals.hsu.ac.ir/jarhs/article-1-1475-fa.html
پورمحمدی، محمدرضا؛ حسین‌زاده دلیر، کریم؛ قربانی، رسول و زالی، نادر (1389). مهندسی مجدد فرآیند برنامه‌ریزی با تأکید بر کاربرد آینده‌نگاری، جغرافیا و توسعه، 8 (20): 58-37. https://doi.org/10.22111/gdij.2010.595
تافلر، الوین (1378). موج سوم، ترجمه: شهیندخت خوارزمی، تهران: انتشارات نشر علم.
تافلر، الوین (1393). شوک آینده، ترجمه: حشمت‌الله کامرانی، تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو.
تافلر، الوین و تافلر، هیدی (1376). به‌سوی تمدن جدید، ترجمه: محمدرضا جعفری، تهران: انتشارات سیمرغ.
تقیلو، علی‌اکبر (1393). سناریوهای آینده سکونتگاه‌های روستایی ایران، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 3 (5): 97- 83.
خالقی عقیل، یگانه افشین (1399). آینده‌نگری جمعیت روستایی با تأکید بر نقش مهاجرت (مطالعه موردی: شهرستان ورزقان). چشم‌انداز شهرهای آینده، 1 (3): ۱۴-۱.
خالقی، عقیل و مجنونی توتاخانه، علی (1400). آینده‌پژوهی برنامه‌ریزی توسعه روستایی (مطالعه موردی: شهرستان ورزقان). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(42): 153-137. https://doi.org/10.30495/jzpm.2021.3937
خالقی، عقیل و نقی‌زاده، رباب (1400). تحلیل نگرش جامعه روستایی به برنامه‌های توسعه در قلمرو جغرافیای رفتار فضایی مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ورزقان، جغرافیا و توسعه، 19 (64): 290- 264. https://doi.org/10.22111/j10.22111.2021.6351
دارابی، علی (1395). آینده‌پژوهی انقلاب اسلامی (بیم‌ها و امیدها)، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
رضایی، جعفر (1382). مقایسه درجه توسعه‌یافتگی مناطق روستایی شهرستان‌های استان ایلام، مرکز تحقیقات کشاورزی ایلام، 16 (1): 17- 1.
رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، محمودی، سمیرا، غفاری، غلامرضا و پورطاهری، مهدی (1394). تبیین الگوی فضایی سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار روستایی: مورد: روستاهای استان خراسان رضوی، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 4 (1): 107 – 87. http://dx.doi.org/10.18869/acadpub.serd.4.11.87
ستوده، نازنین زهرا؛ فتح‌اللهی، جمال و موسوی، میرنجف (1400). تبیین رقابت‌پذیری منطقه‌ای با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعه موردی: استان کرمانشاه)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(44): 56-39. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4082
سردار، ضیاءالدین (1396). آینده: تمام آنچه اهمیت دارد، ترجمه: محسن طاهری‌دمنه، تهران: نشر آینده‌پژوه.
شفیعی‌ثابت، ناصر و میر واحدی، نگین‌سادات (۱۳۹۸). سیاست‌ها و رویکرد برنامه‌ریزی: چالش‌ها و فرصت‌های توانمندسازی ذی‌نفعان محلی و توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: روستاهای جنوب و جنوب شرق تهران)، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، شماره 8 (۴): 147- 127.
علیزاده، عزیز، وحیدی مطلق، وحید و امیر ناظمی (1389)، سناریو نگاری یا برنامه‌ریزی بر پایه سناریوها، موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی، چاپ دوم.
عنابستانی، علی اکبر؛ جوانشیری، مهدی و سجاسی قیداری، حمدالله (1401). تبیین سناریوهای توسعه کالبدی‌ـ فضایی سکونتگاه‌های روستایی مجموعه شهری مشهد، آمایش سرزمین، 14(1)، 117-159. https://doi.org/10.22059/jtcp.2022.331801.670261
عنابستانی، علی‌اکبر؛ جوانشیری، مهدی و احمدی، سودابه (1398). تحلیل اثرات برنامه‌ریزی کالبدی بر حفظ امنیت روستاییان با تأکید بر امنیت اجتماعی (مطالعه موردی: ‌شهرستان مشهد)، برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 6(2)، 29-11. https://dorl.net/dor/20.1001.1.26455471.1398.6.2.1.3
عنایت‌الله، سهیل (1396). پرسش از آینده: روش‌ها و ابزارهای تحول سازمانی و اجتماعی، تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
فوکویاما، فرانسیس (1381). اخلاق و فرهنگ در آمریکا، بنیان‌های متزلزل، فصلنامه بازتاب اندیشه، 35: 58 – 53.
کاستلز، مانوئل (1389). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ: پایان هزاره، ترجمه: احد علیقلیان و افشین خاکباز، چاپ اول، تهران: انتشارات طرح نو.
کاموسی علمداری، جواد؛ اصغری، حسین؛ پورشیخیان، علیرضا و حسنی مهر، صدیقه (1400). تحلیلی بر چالش‌ها و راهبردهای توسعه‌ پایدار منطقه‌ای با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: منطقه آزاد ارس). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(44): 118-103. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4068
کورنیش، ادوارد (1388). آینده‌پژوهان چگونه می‌اندیشند؟(هفت آموزه کلیدی در کشف آینده) ترجمه: جمعی از مترجمان، تهران: انتشارات هنر رسانه اردیبهشت.
لشگری تفرشی، احسان. (1401). مقتضیات شناختی رابطه سیاست و فضای جغرافیایی در چارچوب ساختارگرایی با تأکید بر آرای هگل، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 12(46)، 1-16.
مداحی، محمدابراهیم و کاراوند، عباس (1389). آینده‌نگاری و مدیریت آینده، تهران: انتشارات هزاره ققنوس.
مک لوهان، مارشال (۱۳۷۷). برای درک رسانه‌ها، ترجمه:‌ س‍ع‍ی‍د آذری،‌ تهران: مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.
نارویی مهر، ساجده و نجفی کانی، علی‌اکبر (1401). نقش طرح‌های هادی در بهبود اوضاع کالبدی و فضایی سکونتگاه‌های روستایی مطالعه موردی: روستاهای بخش جلگه چاه‌هاشم شهرستان دلگان، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 13(48): 100-79. https://doi.org/10.22034/jargs.2023.373952.0
هانتینگتون، ساموئل (1375). نظریه برخورد تمدن‌ها، هانتینگتون و منتقدانش، ترجمه: مجتبی امیری، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
Andersen, A.D., Andersen, P. D. (2017). Foresighting for inclusive development, Technological Forecasting and Social Change, 119: 227-236. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2016.06.007
Apostolopoulos, N., Konstantinos J. Chalvatzis, Panagiotis G. Liargovas, Robert Newbery, Elena Rokou (2020). The role of the expert knowledge broker in rural development: Renewable energy funding decisions in Greece, Journal of Rural Studies, 78: 96-106. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2020.06.015
Bastosa, Carlos Aguirre & Weber, Matthias K. (2018). Foresight for shaping national innovation systems in developing economies, Technological Forecasting and Social Change, 128: 186-196. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.11.025
Bell, W. (2015). Fundamentals of future studies, translated by: Mostafa Tagvi and Mohsen Mohaghegh, Tehran: Publications of Defense Industries Educational and Research Institute, Defense Science and Technology Future Research Center.
Botchway, K. (2001). Paradox of Empowerment: Reflections on a Case Study from Northern Ghana. World Development, 29(1): 135–153. https://doi.org/10.1016/S0305-750X(00)00084-X
Castells, M. (2010). Information age: economy, society and culture: the end of the millennium, translated by Ahad Aliqolian & Afshin Khakbaz, first edition, Tehran: New Design Publications.
Chirisa, I. (2021). Opportunities in master and local planning for resilient rural settlement in Zimbabwe, Journal of Rural Studies, 86: 97–105. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2021.05.026
Da Costa, O., Warnke, P., Cagnin, C., & Scapolo, F. (2008). The impact of foresight on policy-making: insights from the FORLEARN mutual learning process, Technology Analysis & Strategic Management, 20(3): 369–387. http://dx.doi.org/10.1080/09537320802000146
Fukuyama, F (2002). Ethics and culture in America, shaky foundations, Reflection of Thought Quarterly, 35: 58-53.
Godet, M. (2006). Creating Futures: Scenario planning as a Strategic Management Tool, France, and Economical publish.
Higdem, Ulla (2014). The co-creation of regional futures: Facilitating action research in regional foresight, Futures, 57: 41–50. https://doi.org/10.1016/j.futures.2014.01.006
Joseph, V. (2003). A generic foresight process framework, Foresight, 3: 10-21.
March, A., Kornakova, M., Handmer, (2017). Urban planning and recovery governance, In: March, A., Kornakova, M. (Eds.), Urban Planning for Disaster Recovery. Elsevier Science, Cambridge, 13–30.
Maynooth, NUI (2005). Rural Ireland 2025 foresight perspectives, joint publication, University College Dublin, Teagasc.
McLuhan, M. (1998). To understand the media, translated by: Saeed Azari, Tehran: Center for Research, Studies and Program Evaluation of Radio and Television of the Islamic Republic of Iran.
Nackoney, J., Williams, D. (2013). A comparison of scenarios for rural development planning and conservation in the Democratic Republic of the Congo, Biological Conservation, 164: 140–149. https://doi.org/10.1016/j.biocon.2013.04.011
Oner A. M., Ozcan, S. (2005). A system approach to policy analysis and development planning: Construction sector in the Turkish 5-year development plans, Technological Forecasting and Social Change. 72(7): 886-911. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2004.11.002
Pike, A., Rodríguez-Pose, A., & Tomaney, J. (2016). Local and regional development: Routledge.
Prager, K., Nienaber, B., Neumann, B, Phillips, A. (2015). How should rural policy be evaluated if it aims to foster community involvement in environmental management? Journal of Rural Studies, 37: 120-131. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2014.12.006
Raszkowski, A. (2014). Place marketing in the process of territorial identity creation and strengthening, Journal of European Economy, 13(2): 193-204.
Ricardo A. D. (2011). Planning for sustainable development: Strategic alignment in Peruvian regions and cities, Futures, 43 (8): 908–918. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.06.014
Schwab, J., (2010). Hazard Mitigation: Integrating Best Practice into Planning. American Planning Association, Chicago.
Stimson, R. J., Stough, R. R., & Roberts, B. H. (2006). Regional economic development: analysis and planning strategy: Springer Science & Business Media.
Torre, A. and F. Wallet (2016). Regional Development in Rural Areas: Analytical Tools and Public Policies, Springer Briefs in Regional Science.
Vargas-Lama, F., & Osorio-Vera, F.-J. (2020). The Territorial Foresight for the construction of shared visions and mechanisms to minimize social conflicts: The case of Latin America, Futures, 123: 102625.
Weigand, K., Flanagan, T., Dye, K, Jones, P. (2014). Collaborative foresight: Complementing long-horizon strategic planning, Technological Forecasting & Social Change, 85: 134–152. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2013.08.016
Zagacki, K. S. (1992). The Rhetoric of American Decline: Paul Kennedy, Conservatives, and the Solvency Debate, Western Journal of Communication, 56, 372-393. https://doi.org/10.1080/10570319209374424
Zivanovic, V. (2017). The Role of Nodal Centers in Achieving Balanced Regional Development, Journal of the Geographical Institute Jovan Cvijic, SASA, 67(1): 69-84. http://dx.doi.org/10.2298/IJGI1701069Z