واکاوی مؤلفه‌های محیطی نظریه پاتریمونیالیسم در مطالعه تکوین دولت در ایران تا پیش از پهلوی اول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

هدف: در مورد چگونگی صورت‌بندی دولت استبدادی در ایران پیش از پهلوی اول نظریات مختلفی ارائه گردیده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نظریه پاتریمونیالیسم ماکس وبر است. از منظر "ماکس وبر" در پاتریمونیالیسم؛ ارادۀ شخصی پادشاه اعمال گردیده و به مثابه تنها ابزار ساماندهی و هدایت جامعه قلمداد می‌گردد. تطبیق‌پذیری این نظریه با سیر تحول دولت در ایران پیش از پهلوی اول و تا پیش از تشکیل دولت مدرن مورد استقبال تعداد زیادی از اندیشمندان واقع شده است. لیکن در صورت‌بندی این تطبیق؛ صرفاً مؤلفه‌های اقتصادی- فرهنگی این نظریه مورد استناد قرار گرفته و کمتر به مقتضیات سیاسی- فضایی فلات ایران پرداخته شده است.
روش و داده‌ها: در این پژوهش کوشش گردیده با روش توصیفی- تحلیلی و از منظر جغرافیای سیاسی علل ظهور تداوم و تثبیت دولت پاتریمونیال پیش از پهلوی اول و تا پیش از شکل‌گیری دولت مدرن در ایران تحلیل گردد.
یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد مجموعه‌ای از عوامل از جمله بنیادهای محیطی سرزمین ایران از جمله کمبود آب و عدم دسترسی مداوم به آن در تمامی فصول؛ زمینه شکل‌گیری معیشت کوچ‌نشینی را در ایران فراهم می‌نموده است و ظهور انسجام میان قبایل و طوایف مختلف جزء با کارکرد سیاسی سلطان پاتریمونیال امکان‌پذیر نبود. به دنبال آن مازاد تولید زمین‌داران محلی و طبقه سرمایه‌دار شهری توسط دولت پاتریمونیال در قالب خراج تصاحب می‌گردید. از سوی دیگر موقعیت ژئوپلیتیک مخاطره‌خیز ایران موجب می‌گردید که تنها رهبرانی توتالیتر توان ایجاد اتحاد میان طوایف نامتجانس در فلات ایران را در مقابل نیروهای خارجی متخاصم داشته باشند.
نتیجه‌گیری: به طور کلی کارکرد پادشاه پاتریمونیال در نتیجه مقتضیات طبیعی و انسانی در ایران؛ منطقی تمامیت خواه و «فوق جامعه» را سامان داده بود که قابل تقلیل به نهادی در کنار سایر نهادهای اجتماعی نبود. مجموعه این عوامل جغرافیایی تطبیق‌پذیری فزاینده‌ای را میان نظریه پاتریمونیالیسم ماکس وبر و الگوی ساخت دولت در ایران پیش از پهلوی اول ایجاد نموده است.
نوآوری،کابرد نتایج: در نظریه پاتریمونیالیسم؛ علل تداوم ساخت پادشاهی استبدادی فارغ از لحاظ نمودن ابعاد محیطی تبیین گردیده است. لیکن مطالعه عناصر جغرافیایی تکوین دولت در ایران؛ توان توجیه علل انباشت قدرت در نزد پادشاه را مطابق نظریه پاتریمونیالیسم دارا است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Environmental Components of the Patrimonialism Theory in the Study of State Formation in Iran Before the First Pahlavi Era

نویسنده [English]

  • ehsan Lashgari
Department of Geography, Faculty of Humanities, Yazd University, Yazd, Iran
چکیده [English]

Aim: There have been various theories about how to form an authoritarian government in Iran before the first Pahlavi, and one of the most important is the patrimonialism theory. From Max Weber's point of view, in patrimonialism, a ruling person's will be considered the only means of organizing and guiding the society. Although political power maintained its autocratic form after the first Pahlavi, the means of exercising power were applied through bureaucracy and administrative systems. Many political science thinkers have welcomed the compatibility of patrimonialism theory with the government evolution in Iran before Pahlavi. However, in this adaptation, less attention has been paid to the political-spatial requirements of Iran. 
Materials & Methods: This research has attempted to analyze the reasons for the continuation and stabilization of the patrimonial government in Iran before the first Pahlavi, with a descriptive-analytical method, and from the political geography view. 
Findings: Findings show that a set of factors, including the environmental foundations of Iran's land, the lack of water, and the lack of continuous access to it in all seasons, provides the basis for the nomadic livelihood formation in Iran. So, the emergence of cohesion between different tribes and ethnic groups was possible only with the patrimonial king's political function. In addition, the landowners' production surplus and the urban capitalist class were appropriated by the patrimonial government in the form of tax. On the other hand, the risky geopolitical situation of Iran causes only totalitarian leaders to have the ability to create an alliance between incompatible clans in Iran against hostile foreign forces. 
Conclusion: These geographical factors have created an increasing compatibility between Weber's theory of patrimonialism and the state-building Pattern in Iran before Pahlavi I.
Innovation: In general, the patrimonial king functioned due to natural and human requirements in Iran had organized the totalitarian logic that could not reduce the king's political position to alongside other social institutions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Patrimonialism
  • Environmental Factors
  • Government
  • Despotism
  • Pahlavi I
  • Iran
اردستانی، علی ( 1391). بنیاد دولت در ایران: نظری یا عملی؟، فصلنامه سیاست، 42(1)، 39- 57.
ازغندی، علیرضا (1376). نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر قومس.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران، تهران: انتشارات زمینه.
آبراهامیان، یرواند (1379). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و ابراهیم فتاحی؛ تهران: نشر نی.
بای، یارمحمد (1388). ژئوپلیتیک تاریخی ایران، تهران: انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی.
بشیریه، حسین ( 1383). جامعه شناسی سیاسی؛ نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی.
بشیریه، حسین (1380). موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران: انتشارات طرح نو.
ثلاثی، محسن (1381). جهان ایرانی و ایران جهانی، تهران: نشر مرکز.
حاتمی، عباس (1386). نظریه های دولت مدرن در ایران، مجموعه مقالات دولت مدرن در ایران، به کوشش رسول افضلی؛ تهران: انتشارات دانشگاه مفید.
زیباکلام، صادق (1373). ما چگونه ما شدیم، تهران: انتشارات روزنه.
سیف، احمد (1380). استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران: نشر رسانش.
سیف، احمد (1390). بحران در استبدادسالاری ایران، تهران: آمه.
سینایی، سید عطاء اله (1385). نظام ایلیاتی و الگوی حکومت در ایران، فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 5 (شمارۀ 6 و 7)، 41-56.
شعبانی، رضا (1390). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نشر قومس.
علی زاده، علی (1385). تأثیرات اقتصادی نظام سرمایه‌داری غرب بر نظام ایلی- عشیره ای ایران؛ فصلنامه بررسی های نوین تاریخی، 2(2)، 101- 122.
عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند؛ تهران: نشر گستره.
فروند، ژولین (1383). جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: توتیا.
کاتم، ریچارد ( 1378). ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین؛ تهران: انتشارات کویر.
کاتوزیان، محمدعلی (1373). اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کاتوزیان، محمدعلی (1381). تضاد دولت و ملت در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشرنی
کدی، نیکی (1385). ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان(1304- 1175)، ترجمه مهدی حقیقت خواه، چاپ دوم؛ تهران: ققنوس.
لشگری، احسان (1397). جستاری در شناخت عوامل جغرافیایی مؤثر در فرهنگ سیاسی ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 33(1)، 224- 237.  
متولی، عبدالله (1391). شالوده های شهری و مناسبات قدرت از فروپاشی افشاریه تا مرگ کریم خان زند، فصلنامه پژوهش های علوم تاریخی، 4(2)، 63-83. 
میرحیدر، دره و راستی، عمران (1391). رقابت های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر ضلع جنوب شرقی ایران و عملکرد حکومت قاجار، فصلنامه پژوهش های جغرافیای انسانی، 44(80)، 21- 34.
نقیب زاده، احمد (1386). مطالعه تطبیقی تحول دولت در غرب و ایران؛ مجموعه مقالات دولت مدرن در ایران، به کوشش رسول افضلی، قم: انتشارات دانشگاه مفید قم. 
نقیب زاده، احمد (1390). جامعه شناسی سیاسی، تهران: انتشارات سمت.
وبر، ماکس (1374). اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و مهرداد ترابی نژاد، تهران: انتشارات مولی.
وینسنت، اندرو (1385). نظریه های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشرنی.
Abrahamian, Ervand (1974). Oriented Despotism, the Case of Iran, International Journal of Middle East Studies, 5(1): 3- 31 https://www.jstor.org/stable/162341.
Cottam, Richard (1999). Nationalism in Iran, translated by Ahmad Tadayoun, Tehran: Kavir Publisher.
Foran, J (1989). The Concept of dependent Development as a key to the political economy of Qajar Iran (1800- 1925), Iranian Studies, 22(2): 5- 55. https://www.jstor.org/stable/4310667

Lampton, Ann (1961). Persian Society under the Qajars, Journal of The Royal Central Asian Society, 48(2): 123- 139. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03068376108731730

Looney, R, E (1974). The Economic Development of Iran: A Recent Survey with Projection to 1981; New York:Praeger. The Economic Development of Iran: A Recent Survey with Projections to 1981 - Robert E. Looney - Google Books
Meehan, K(2014). Tool –power: Water infrastructure as wellspring of state power, Geoforum, Vol57(1):215224. (PDF) Tool-power: water infrastructure as wellsprings of state power | Katie Meehan - Academia.edu
Wainwright, J & Robertson, M (2003).  Territorialization, Science and the colonial state: The case of highway 55 in Minnesota, Journal of Cultural Geographies, Vol10(1): 196- 217.https://www.jstor.org/stable/44250922.